XI. Yüzyılın Yıldızı Ömer Hayyam

Sevgili okurlar, artık Kozmos Avcıları’nda, Ansiklopedi - Bilim İnsanları bölümünü kurduk ve insanlığa ışık tutan Bilim İnsanlarının hayatlarını, hayata bakış açılarını ve kısada olsa değişik uğraşlarını sizlere sunmaya çalışıcaz.

Her birisinin çok ayrı bir değeri olduğunu, hepsinin hayatından kendimize bir pay çıkartmanın ve Bilimsel Hayatlarının bizlere rehber olmasını düşünüyoruz.

Bu konuda ilk yazımızıda, hem şair hem yazar hem astronom hem matematikçi hem filozof olan ve hayatında bir çok uğraşa yönelmiş Ömer Hayyam’dan bahsedicez.

Ömrü boyunca ölümden sonrasını sorguladı.

Devrinin neredeyse tüm bilim alanlarıyla derinden ilgilendi.

Bildikçe bilmediklerinin çokluğunu anladı.

Anladıkça umutsuzluğa düştü.

Düştükçe şiirler yazdı.

Yazdığı Rubailerle felsefi ıstırabını söndürmenin yollarını aradı.

Rubaileri her devirde iktidara muhalif olanlar için bir ilham kaynağı oldu.

Gerek matematik gerek astronomi alanında çağını aşan buluşlar yaptı.

İranlı bir çadırcının oğlu “Ömer Hayyam”

1048’de Nişabur’da doğdu. Çocukluk ve gençlik günlerini geçirdiği bölge son derece karışık bir politikaya sahipti. Gençliği Selçuklu egemenliğindeki bu topraklarda geçti.

“Çadırcı” anlamına gelen soyadını baba mesleğinden aldı fakat bu mesleğe yönelmek yerine, mantık, felsefe,, matematik, fizik, metafizik, tıp ve astronomi gibi çok farklı ve çeşitli alanlarda öğrenimini sürdürdü. Hasan Sabbah ile aynı medresede zamanın ünlü alimi Muvaffakeddin Abdüllatif ibn el Lübad’dan eğitim gördü. Daha yaşadığı dönemde İbn-i Sina’dan sonra Doğu’nun yetiştirdiği en büyük bilgin olarak kabul edildi. Yirmi beş yaşından önce Aritmetik problemleri adlı eseri dahil olmak üzere birçok eser yazdı.

1070 yılında Orta Asya’daki en eski  şehirlerden biri olan Samarkand’a yerleşti. Samarkand’ın önemli hukuçularından Abu Tahir tarafından  “Cebir problemlerinin ispatı üzerine” adlı çalışmasında destek gördü. Bu dönemde eski arkadaşı Nizam-ül Mülk’ün ısrarıyla Selçuklu sarayına yerleşti.

RUBAİLERİ:

Rubai, eski bir Arapça sözcük olup,dört anlamına gelir veya dört mısralı diyebiliriz.

Onun şiierinde zamanın haksızlıkları, softalıkları; ince, alaylı, iğneleyici bir dille verilir.Dörtlüklerinin konusu aşk, sevinç, hayatın tadını çıkarma, Hayyam’a göre vazgeçilmez insan duygularıdır.

Hayyam kendisinden sonra gelen pek çok şairi etkilemiş, rubai alanında tek örnek olarak benimsenmiştir.

Batı ülkelerinde adına birçok dernek kurulmuş, rubaileri Batı dillerine tercüme edilmiştir.

Pek çok Rubai ünü sebebiyle Hayyam’ınkilerine karıştırılmıştır, bilinen kadarıyla Rubailerinin sayısı 158’dir. Fakat kendisine mal edilenler binin üzerindedir.

Ey kara cübbeli!

Taş atma bu dünyayı bilmek isteyenlere.

Onlar yaratanın sanatı peşindeler;

Seninse aklın fikrin abdest bozan şeylerde…

                                                                         -Ömer Hayyam

Bilimsel Çalışmaları:

Ömer Hayyam kendi doğum tarihini bu kadar net şekilde bir gökbilimci hassasiyetiyle kendisi bulmuştur. 21 Mart 1079 yılında tamamladığı, halk arasında “Ömer Hayyam Takvimi” bugün ise “Celali Takvimi" olarak bilinen takvim için büyük çaba sarf etmiştir.Güneş yılına göre düzenlenen bu takvim 5000 yılda bir gün hata verirken, bugün kullandığımız Gregoryen Takvimi 3330 yılda bir gün hata verdiğini hatırladığımızda Ömer Hayyam’ın  bu konudaki başarısını daha iyi anlamış oluruz.

Ömer Hayyam, “Binom açılımı” olarak bilinen formülün katsayılarının kolayca elde edilmesine yarayan Pascal Üçgeni’ni Pascal’dan önce keşfedenler arasındadır. Pascal ise Ömer Hayyam’dan 400 yıl sonra aynı üçgen ile karşımıza çıkar. Zaten bu üçgeni “Hayyam Üçgeni” adıyla ananlar da yok değil.

Ömer Hayyam üçgeni kenarlarda “1” olmak üzere her sayı, üstündeki iki sayının toplamı olarak yazılacak şekilde oluşturulur.

Hayyam, sıradışı bir matematikçiydi. Çok üstün bir zekası vardı. 25 yaşından önce Aritmetik problemleri adlı eseri dahil olmak üzere birçok eser yazmıştır.

1073 yılında Malik Şah, Hayyam’ı Eshafan’a davet ederek orada bir gözlemevi açmasını istemiştir. Hayyam bu isteği kabul etmiş ve gözlemevini kurmuştur. Bu gözlemevinde sonraki 18 yıl çalışmış ve bilim adamlarına başkanlık etmiştir. Bu yıllarda Hayyam çok önemli gözlemler yapmış ve astronomi tabloları çıkarmıştır.

Hayyam, Eshafan’a yaptığı gözlemlerin sonucunda bir yılı, 365,24219858156 gün olarak ölçmüştür. Bu ölçüm neredeyse tam olarak kesin doğru bir ölçüm kabul edilebilir. Aynı zamanda bu ölçüm, o ana dek yapılan en doğru ölçüm olma özelliğini de taşımaktadır.

Hayyam’ın en önemli cebir çalışması, Cebir problemlerinin ispatı üzerine adlı eserden önce yazdığı cebir notlarında kübik denklemlerin (üçüncü derece denklemlerin) çözümünü göstermiştir.

Hayyam’ın en önemli eseri, yukarıda da belirtildği üzere, Cebir problemlerinin ispatı üzerine adlı çalışmasıdır. Bu çalışmasında, üçüncü derece denklemlerin çözümünü, kesişen konik parçalarını kullanarak yapmıştır. Hayyam, konik parçaları kullanarak, üçüncü derece denklemlerin çözümü için yöntem geliştiren ilk matematikçidir.

Hayyam, üçüncü derece denklemlerin birden fazla çözümü, yani kökü olabileceğine söylemiştir. Bazı denklemlerin iki kökünü bulsa da üç kökünü birden bulamamıştır.

Ömer Hayyam'ın öklit aksiyomu üzerindeki çalışması

Ömer Hayyam’ın Vedası:

Rubailerini rahmetli yazar ve çevirmen Sabahattin Eyüboğlu sayesinde Türkçe okuma ve anlama şansına eriştiğimiz büyük bilim insanı Ömer Hayyam, 4 Aralık 1131'de hayatı boyunca yaptığı gibi çalışırken hayata gözlerini yummuş ve ardında çok büyük çalışmalar bırakmıştı. O çalışmalar ki, Rönesans'tan günümüze pek çok bilim dalının gelişimine ön ayak olmuştur. Fizik, Matematik, Geometri, Astronomi, Aritmetik, Takvim bilimi, Simyacılık bugünkü haliyle temel ayaklarından biri Ömer Hayyam'ın üstünde yükselecek şekilde kurulmuştur. Adını tarihe kazıyan ve ölümsüzlüğe kavuşan Ömer Hayyam'ı hepimize umut aşılayan bir dörtlüğüyle anıyoruz;

"Dünya yıldıramazsın beni ne yapsan; 
Ölümden de korkmam, er geç ölür insan. 
Ölmemek elimizde değil ki bizim: 
İyi yaşamamak beni korkutan. "

Yorum:

Hayyam’ın döneminde akıl dışı birçok hurafe ve boş inançlar, toplum düşüncesi de hakim şeylerdir. Bu düşüncelere karşı aklın üstün olduğunu, belirleyici olanın bilim ve aklın ön planda olması gerektiğini anlamıştır.

Şiirlerinde şarabı ön planda tutması, cennette şarap ırmaklarından hem Kuran’da hem Tevrat’da bahsedildiği halde kendi yaşadığı toplumda günah sayılması, çelişkisini de bol bol kullanmıştır. “Bir gerçek var, benim dışımda beni doğuran” dediğide işte budur.

Eserleri:

1.   Ziyc-i Melikşahi. (Astronomi ve takvime dair, Melikşah'a ithaf edilmiştir)

2.   Kitabün fi'l Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind. (Geometriye dair)

3.   Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele. (Cebir ve denklemlere dair)

4.   Müşkilat'ül Hisab. (Aritmetiğe dair)

5.   İlm-i Külliyat (Genel prensiplere dair)

6.   Nevruzname (Takvim ve yılbaşı tespitine dair)

7.   Risaletün fil İhtiyal li Marifet. (Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair. Almanya Gotha kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)

8.   Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat (Öklid'in bir probleminin çözülmesi metoduna dair, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası vardır. F. Woepcke fransızcaya çevirmiştir.)

9.   Risaletün fi Vücud (Felsefede ontoloji bahsine dair. Britanya kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)

10. Muhtasarun fi't Tabiiyat (Fizik İlmine dair)

11. Risaletün fi'l Kevn vet Teklif (Felsefeye dair).

12. Levazim'ül Emkine (Meskûn yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair)

13. Fil Cevab Selaseti Mesâil ve fi Keşfil Hicab (Üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair)

14. Mizan'ül Hikem (Pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair)

15. Abdurrahman'el Neseviye Cevab (Hak Teâlâ'nın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair)

16. Nizamülmülk (Arkadaşı olan vezirin biyografisi)

17. Eş'arı bil Arabiyye (Arabça rûbaileri)

18. Fil Mutayat (İlim prensipleri)

Kaynaklar:

-Serüven Kitap,“ Ömer Hayyam”

-Liya, “Ömer Hayyam, Rubailer”

-Ömer Hayyam Efsanesi – Gardiyan

-Hamit Dilgan, "Büyük Matematikçi Ömer Hayyam"